Visočka banja - foto Nataša Milivojević

Od kako je aktuelizovana izgradnja malih hidroelektrana, kao i podsticanje investiranja u oblasti obnovljivih izvora energije, koje je proisteklo iz međunarodne obaveze koju je Republika Srbija preuzela 2006. godine u okviru Ugovora o osnivanju Enegetske zajednice, naročito poslednjih nekoliko godina, svedoci smo nebrojenih negativnih primera kada je iskorišćenje hidroenergije u pitanju, kod kojih su zanemareni socio-ekonomski aspekti, a naročito aspekti zaštite životne sredine (fizičko oštećenje rečnih korita, obala i priobalja, narušavanje biodiverziteta, ugrožavanje zaštićenih područja).Izgradnja malih hidroelektrana je posebno postala intenzivna u zaštićenim prirodnim dobrima, i na rekama koje su klimatskim promenama proteklih godina hidološki potpuno izmenjene, a koje ipak imaju veliki značaj za ekosisteme i lokalno stanovništvo.

Odsustvo adekvante primene postojećih zakona u oblasti zaštite životne sredine, kao i činjenica da Nacrt Zakon o izmenama i dopunama Zakona o zaštiti prirode, još uvek nije u Skupštinskoj proceduri, kolizija propisa iz oblasti životne sredine, energetike i planiranja i izgradnje, predstavljaju pogodno tlo za korupciju, nesmetano i kontinuirano ugrožavanje životne sredine i prava na razvoj lokalnih zajednica.

U skladu sa Prostornim planom Republike Srbije za period 2010-2020. i Konvencijom o biološkoj raznovrsnosti, kojom je predviđeno da Srbija do 2020. godine ima 17% teritorije u statusu zaštićenih područja, što je u skladu sa obavezama za pridruživanje Evropskoj Uniji, prema Programu zaštite prirodnih dobara, 2018. godine, a na inicijativu Ekološkog udruženja ‘’Rzav’’, Zavod za zaštitu prirode Srbije je započeo preliminarna istraživanja Doline Velikog Rzava u cilju zaštite ovog predela i donošenja akta o proglašenju zaštite.

Naime, 2013. godine, shodno Javnom pozivu tadašnjeg Ministarstva energetike, razvoja i životne sredine, i prostornim planovima lokalnih samouprava Arilja, Čajetine, Ivanjice i Užica, raspisano je 18 lokacija za izgradnju malih hidroelektrana na Velikom Rzavu i njegovim pritokama, i za većinu lokacija investitori su u procesu prikupljanja dokumentacije i dozvola.

Rezultati dosadašnjeg istraživanja Zavoda za zaštitu prirode Srbije, ukazuju na postojanje velikog prirodnog potencijala, i da kao takvo treba da ostane održivo na dobrobit svih stanovnika, međutim ovom području (kao i mnogim drugim) izgradnjom malih hidroeelektrana preti opasnost da će postati devastirano i da neće imati dovoljno elemenata da se stavi pod zaštitu.

Odličan primer zakonskih propusta upravo predstavlja Predeo izuzetnih odlika ''Kamena gora''. Tek nakon izgrađene 3 MHE (Seoce, Orlić i Vukovo brdo), na reci Gračanici, usvojena je Studija zaštite od strane Ministarstva životne sredine, koja se uliva u reku Lim, tako da su dve male hidroelektane izgrađene u području II stepena zaštite, dok je mašinska zgrada treće hidroelektrane izgrađena u III stepenu zaštićenog područja.

S tim u vezi, Koalicija organizacija protiv korupcije u zaštiti životne sredine i Ekološko udruženje ‘’Rzav’’ je stava da je neophodno da se u Nacrtu o izmenama i dopunama Zakona o zaštiti prirode, pored ostalih izmena, definiše i zabrana bilo kakvih delatnosti na područjima koje su u procesu naučnog i stručnog istraživanja, a u svrhu izrade studija zaštite.

Shodno situaciji na terenu, Koalicija organizacija za borbu protiv korupcije u životnoj sredini i Ekološko udruženje ‘’Rzav’’ kao član, su u dva navrata podneli Zahtev Radnoj grupi za dopunu Nacrta zakona o izmenama i dopunama Zakona o zaštiti prirode koji se odnosi na Privremenu zaštitu područja koja su u procesu naučnog i stručnog istraživanja i izrade studija zaštite.

Oslanjajući se na Načelo predostrožnosti, dat je predlog koji je sličan Dopuni o Zaštiti okoliša u Hrvatskoj, novim Članom Zakona ''Preventivna zaštita''.

Preventivna zaštita

Član 26.

(1) Za područje za koje se stručnim obrazloženjem Zavoda utvrdi da ima svojstva zaštićenog područja i/ili je pokrenut postupak radi stavljanja pod zaštitu, utvrđuje se da je pod preventivnom zaštitom donošenjem rješenja o preventivnoj zaštiti. Rješenje o preventivnoj zaštiti donosi Ministarstvo.

(2) Rješenjem o preventivnoj zaštiti utvrđuje se zaštićeno područje i rok na koji se određuje preventivna zaštita koji ne može biti dulji od tri godine od dana donošenja rješenja.

(3) Za vrijeme preventivne zaštite na prirodnu vrijednost primjenjuju se odredbe ovoga Zakona.

(4) Rješenje o preventivnoj zaštiti dostavlja se nadležnom sudu radi zabilježbe u zemljišnim knjigama.

Pismeni odgovor nismo dobili, ali od pojedinih članova Radne grupe saznali smo da će ovaj predlog ući u novi Zakon o zaštiti prirode čija izrada je po planu trebala biti krajem 2019.godine. Obzirom da ni Nacrt Zakona još uvek nije ušao u Skupštinsku proceduru, sa ovim problemom ćemo se tek u budućem periodu morati suočavati.

Kada je u pitanju ugrožavanje životne sredine izgradnjom malih hidroelektrana,Ekološko udruženje ''Rzav'' je u saradnji sa Stručnim timom laboratorije za hidrobiologiju pri „Centru za ribarstvo i konzervaciju biodiverziteta kopnenih voda - Akvarijum” Prirodno-matematičkog fakulteta iz Kragujevca, u septembru 2018.godine, obavilo terenska istraživanja (hidrobiološka i ihtiološka istraživanja) na rekama Prištavici, Gračanici, Jošanici i Vlasini, sa ciljem procene negativnog uticaja koji izazivaju MHE (male hidroelektrane) na biodiverzitet, izgrađene na pomenutim rekama. Ovim istraživanjem je nedvosmisleno utvrđen negativni uticaj na biodiverzitet, i značajno opadanje produkcije i broja jedinki zaštićenih vrsta riba ispod vodozahvata u odnosu na brojnost populacije i produkciju iznad vodozahvata, u poređenju sa podacima iz prethodnih godina koje prikuplja Laboratorija, bez ikakvog drugog antopogenog uticaja.

 

reka Jošanica - foto Nataša Milivojević

Takođe, o doprinosu MHE u ostvarenju obavezujućih ciljeva u okviru Energetske zajednice, dovoljno govori podatak da je udeo obnovljivih izvora u bruto finalnoj potrošnji energije u Srbiji u 2016. i 2017. godini bio manji nego u baznoj 2009. godini. Dakle, cilj nije ostvaren, uprkos ulaganju značajnih materijalnih i administrativnih resursa.

Međutim, imajući u vidu stepen kršenja propisa, slučaj MHE Jovanovići na reci Panjici, na teritoriji opštine Arilje, upravo predstavlja primer nesavesnog postupanja organa u Lokalnoj samoupravi Arilje (zaduženog za izdavanje odgovarajućih dozvola), zanemarivanje kriterijuma zaštite životne sredine kao i formalnih i faktičkih ograničenja javnog učešća u procesu donošenja odluka, odnosno, kršenje prava lokalnog stanovništva što nažalost predstavlja logičnu posledicu nepoštovanja propisa u prethodnim koracima.

Radovi na izgradnji MHE ‘’Jovanovići“ započeti su početkom leta 2018. godine. Opštinska uprava opštine Arilje je u dva navrata odbila zahtev za izdavanje građevniske dozvole u 2018. godini,ali je preduzeće VSP Energy d.o.o nastavilo sa radovima na izgradnji male hidroelektrane, o čemu svedoče snimci i reportaža Produkcije Insajder iz novembra 2018, sa kojom Koalicija za borbu protiv korupcije u životnoj sredini intenzivno sarađuje na ovom slučaju. Vlasnik VSP Energy d.o.o., kao i nadležni građevniski inspektor su i sami potvrdili, u izjavi Insajderu, da je bilo samo pitanje dana kada će građevinska dozvola biti izdata, obzirom da Investitor očekuje energetsku dozvolu (koja čini sastavni deo dokumentacije za izdavanje građevinske dozvole), i da je to razlog nesmetanog nastavka radova.

Svakako su novonastale okolnosti podstakle Koaliciju i na nastavak saradnje sa Produkcijom Insajder, kao i na dalje istražne postupke kada je ova lokacija u pitanju. Činjenica je da danas, nakon deset godina od pojave problema koje izaziva izgradnja malih hidroelektrana širom Srbije, a i Regiona, rešavanje zahte­va sistemski pristup, odgovorno ponašanje orga­na javnih vlasti i uključivanje javnosti u proces donošenja odluka.

Da li će već pokrenuti istražni postupak nadležnog Tužilaštva i izlazak Veštaka iz oblasti životne sredine na lokaciju na kojoj se intenzivno izvode radovi na izgradnji MHE ‘’Jovanovići’’, kako bi utvrdio stepen uticaja dosadašnjih radova na životnu sredinu, doživeti kao veliki uspeh Koalicije za borbu protiv korupcije u životnoj sredini, kao prvi slučaj u Srbiji koji je pokrenut kada su male hidroelektrane u pitanju, i time dokazati da država ipak reaguje u skladu sa preuzetim obavezama pri pristupanju Evropskoj uniji, kao i da primenjuje sopstvene propise, ili će predstavljati samo još jedan pokrenuti postupak u nizu koji će, obzirom na izdatu građevinsku dozvolu, biti obustavljen, saznaćemo u narednom periodu.

Hidroenergija će svakako nastaviti da igra značajnu ulogu, ali je za održiv razvoj ovog sektora neophodno prvenstveno pažljivo sagledavanje uticaja na životnu sredinu i lokalne zajednice.

Koalicija organizacija za borbu protiv korupcije u životnoj sredini, posvećena integralnom rešavanju izazova u zaštiti životne sredine, svesna je neophodnosti razvoja obnovljivih izvora energije, ali isto tako smatra da obnovljivi izvori energije ne mogu biti održivi na način na koji se intenzivno pristupilo iskorišćenju hidroenergije, i da u odsustvu odgovarajućeg planiranja i razmatranja svih neophodnih aspekata mogu predstavljati ozbiljnu pretnju za prirodu u prirodne resurse, što se danas intenzivno i čini. Kompromis se može naći i tako što će najvrednije reke biti stavljene pod trajnu pravnu zaštitu, ne samo u Srbiji, već i u svim zemljama Zapadnog Balkana, na čemu će se u budućem periodu intenzivno zalagati, uz intenzivnu saradnju sa sa organizacijama iz Regiona koje se bave ovom problematikom.